Etymologia
Nazwy własne
Częstochowa
Zgodnie z etymologią ludową nazwa Częstochowa łączy się z popularnym uzasadnieniem, że pątnikom podążającym na Jasną Górę wieża klasztoru często się chowa. Pochodzenie wyrazu jest jednak inne. Częstochowa to wieś lub posiadłość Częstocha, czyli należąca do człowieka imieniem Częstoch. Częstochowa jest więc etymologicznie przymiotnikiem dzierżawczym. Pomimo swej historycznej przymiotnikowości nazwa ta jest odmieniana jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, a więc: D. Częstochowy, C. Częstochowie, B. Częstochowę.
Polska
Z punktu widzenia historycznego określenie to utworzone zostało od rzeczownika pole, pochodzącego z prasłowiańskiego *polje. Nazwa pokazuje, że to właśnie pola stanowiły dominujący element krajobrazu na terenach nad Wartą i Gopłem, zamieszkałych przez naszych odległych przodków (zwanych z tego powodu jako plemię Polanami ‘mieszkańcami pól’), zajmujących się uprawą roli.
Nazwa Polska była początkowo używana w zestawieniu Ziemia Polska w znaczeniu ‘ziemia polna’, z czasem jednak nabrała charakteru nazwy własnej (‘krainy Polan’), określającej ziemie znajdujące się pod władzą Piastów. Na kolejnym etapie rozwoju tej nazwy nastąpiła redukcja członu Ziemia oraz zmiana gramatycznego charakteru przymiotnikowego członu Polska, który zaczęto traktować jak rzeczownik.
Leksem Polska jest określeniem całego państwa już od XI wieku (zob. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa; M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa).
Rzgów
Niestety, wszystkie dostępne źródła zajmujące się etymologią nazw miejscowych podają, że jest to forma niejasna. Największy autorytet w tej dziedzinie, Stanisław Rospond w opracowaniu „Nazwy miast i gmin PRL” przypuszczał, że jest to tzw. nazwa dzierżawcza, czyli oznaczająca ziemię należącą do kogoś o imieniu zawierającym w sobie prasłowiański rdzeń *rъg- (taki sam, jak np. w nazwie miejscowej Rgielsko). Jednak nie wiadomo, jakie to było imię i na ile ta hipoteza jest trafna.
Wyrazy pospolite
Automobilista
Wyraz automobilista używany był dawniej na określenie kierowcy (dziś przy takim znaczeniu w słownikach pojawia się kwalifikator przestarzałe), obecnie oznacza osobę uprawiającą sport samochodowy. W „Słowniku języka polskiego” pod redakcją Witolda Doroszewskiego znajdujemy definicję ‚prowadzący automobil w celach turystycznych lub sportowych; interesujący się automobilizmem’. Niewątpliwie jest to derywat od słowa automobil, a to z kolei zapożyczyliśmy z francuskiego automobile (gr. autos ‚sam’, łac. mobilis ‚ruchomy’). Pojawienie się tego wyrazu należy oczywiście łączyć z wynalezieniem pierwszych samochodów, co datuje się na II połowę XIX wieku. Automobilista nie został odnotowany w „Słowniku języka polskiego” pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego, Władysława Niedźwiedzkiego (ani rzecz jasna wcześniejszych słownikach Lindego czy wileńskim), można zatem założyć, że w polszczyźnie zaczął był używany w I połowie XX wieku. Potwierdzenie tego znajdujemy w „Depozytorium leksykalnym języka polskiego” Piotra Wierzchonia, odnotował on ten wyraz w „Gazecie Bydgoskiej” z 3 kwietnia 1930 roku: „Angielski automobilista Kay Don odbywa próby w Dayton Beach przed biegiem do pobicia rekordu szybkości (…)”.
Gotować
Źródła słownikowe wyjaśniają, że czasownik gotować od XVI w. `przyrządzać, warzyć pożywienie`, wcześniej od XIV w. `przygotowywać, przysposabiać`, gotować się `przygotowywać się` pochodzi od prasłowiańskiego *gotovati `czynić gotowym, całkowicie wykonanym, przygotowanym, przysposobionym, przygotowywać, przysposabiać`. Jest wyrazem ogólnosłowiańskim, por. czeskie hotovat `przygotowywać`, ukraińskie hotuváty `przygotowywać; gotować, warzyć`.
Kawa
Wyraz kawa został zapożyczony do polszczyzny za pośrednictwem języka tureckiego kahve z języka arabskiego kahwa. To arabskie określenie wywodzi się od zapelatywizowanej nazwy geograficznej Kaffa w południowej Abisynii, gdzie dziko rosły krzewy kawowe (za K. Długosz-Kurczabowa, Słownik etymologiczny języka polskiego, PWN, 2005).
Komputer
Leksem komputer to zapożyczenie z języka angielskiego computer ‚kalkulator, elektroniczna maszyna cyfrowa’, powstałe od łacińskiego computare ‚obliczyć, sumować, liczyć’. Co ciekawe w staropolszczyźnie funkcjonowała cała rodzina słów wywodzących się od wspomnianej łacińskiej nazwy, np. komput ‚liczba, rachunek’, komputować ‚obliczać, kompletować’, komputacja ‚odliczanie’, komputowy ‚rejestrowy, rachunkowy, etatowy’. Jednak we współczesnej polszczyźnie określenia te są używane bardzo rzadko.
Krezus, parias
Wyraz krezus, oznaczający człowieka bardzo bogatego, pochodzi od imienia starożytnego króla krainy w Azji Mniejszej o nazwie Lidia. Żyjący w VI wieku przed naszą erą Kroisos słynął z bogactwa w całym basenie Morza Śródziemnego. Mamy tu zatem do czynienia z przeniesieniem nazwy własnej do klasy wyrazów pospolitych.
Jeżeli chodzi o wyraz parias, jego źródłem jest język tamilski. Słowniki różnią się co do formy wyrazu podstawowego (paraijar, parayan, pareyan, parijan). Oznaczał on pierwotnie dobosza, następnie członka najniższej grupy społecznej, człowieka pozbawionego wszelkich praw. Jest to wyraz międzynarodowy, tzw. internacjonalizm, więc trudno określić, z jakiego języka dostał się do polszczyzny – mogły to być język angielski, francuski lub niemiecki.
Kufajka
Słowo kufajka oznacza zimową roboczą kurtkę. Okazuje się, że w języku rosyjskim – skąd przywędrowała do nas kufajka – wyraz ten brzmi fufajka (z dwoma f). Zjawisko to należy wiązać z bardzo ciekawym i spotykanym w wielu językach procesem dysymilacji fonetycznej, czyli rozpodobnieniem głosek występujących w wyrazie, zaniku ich podobieństw. Dysymilacja może dotyczyć zarówno głosek fonetycznie identycznych lub tylko podobnych pod względem pewnych cech artykulacyjnych. Z takim zjawiskiem mamy do czynienia w wielu formach, np.: pol. folwark (niem. Vorwerk), pol. peregrynacja (por. niem. Pilgrim), hiszp. pelegrino ‘pielgrzym’< peregrino. Z procesem odpodobnienia można spotkać się również w gwarach, np. lekki > dial. letki, miękki > dial. miętki.
Penitencjarny
Wyraz penitencjarny w znaczeniu ‚dotyczący kary pozbawienia wolności’ bezpośrednio wywodzi się od francuskiego przymiotnika penitentiaire. Natomiast podstawą całej grupy wyrazów funkcjonujących w różnych językach europejskich jest łaciński rzeczownik poenitentia ‚pokuta’.
Pleśń
Wyraz pleśń pochodzi z języka prasłowiańskiego, na co wskazuje fakt, że w podobnej postaci i znaczeniu występuje on we wszystkich językach słowiańskich. A zatem polszczyzna odziedziczyła ten wyraz z języka, z którego powstała. Historia tego rzeczownika sięga jednak jeszcze głębiej, ponieważ jego podstawę słowotwórczą odnaleźć można w starszym niż prasłowiański języku praindoeuropejskim. Był to przymiotnik *pe(ә)l- ‚szary, popielaty, blady’.
Seminarium
Etymologię słowa seminarium można znaleźć m.in. w Słowniku wyrazów obcych PWN. Wskazuje on, że swoje odległe źródło wyraz ten ma w języku łacińskim – seminarium to ‚rozsadnik, szkółka roślin’ pochodzący od wyrazów seminarius ‚nasienny’ i semen semenis ‚nasienie’ w znaczeniu ‚rodzaj szkoły’. Do polszczyzny wyraz ten trafił za pośrednictwem francuskiego séminaire.
Początkowo wyraz ten odnosił się miejsc, gdzie kształceni byli np. księża czy nauczyciele (seminarium duchowne, seminarium nauczycielskie), jednak z czasem znaczenie tego słowa rozszerzyło się i dotyczyć zaczęło m.in. zajęć dydaktycznych dla studentów starszych lat studiów i doktorantów oraz spotkań naukowców zajmujących się jakąś dziedziną wiedzy.
Wartość
Abstrakcyjny rzeczownik wartość został utworzony od przymiotnika wart, podobnie jak dobro od dobry, mądrość od mądry, głupota od głupi, radość od rad itp. Sam przymiotnik wart jest natomiast zapożyczeniem z niemieckiego wert ‚wart, godny, drogi, szanowny’.
