Joachim Gauck urodził się 24 stycznia 1940 r. w Rostocku. Wpływ na jego późniejszą postawę wobec NRD i porządku politycznego, w którym przyszło mu żyć, miał niewątpliwie fakt zatrzymania w roku 1951 przez lokalne Służby Bezpieczeństwa Państwa jego ojca, Joachima Gaucka seniora, który zniknął bez śladu i dopiero po dwóch latach rodzina dowiedziała się, że został zatrzymany i skazany dwa razy na 25 lat. Pierwsze 25 lat otrzymał za szpiegostwo, czego dowodem miała być korespondencja z rzekomo współpracującym z wywiadem francuskim Fritzem Löbauem, który uciekł na zachód i w swej korespondencji zapraszał Joachima Gaucka seniora do siebie (z którego to zaproszenia ojciec Joachima Gaucka nie skorzystał); drugie 25 lat otrzymał z kolei za uprawianie „antyradzieckiej nagonki”. Joachim Gauck senior z zesłania na Sybir powrócił w październiku 1955 r.
Te doświadczenia kształtowały postawę Joachima Gaucka – niezgody na świat opresji, bezpodstawnych oskarżeń i prześladowania niepokornych obywateli. Wyrazem tej niezgody na rzeczywistość, w której przyszło mu żyć, ale z której też nie zamierzał uciekać, wyjeżdżając „na Zachód”, było obranie teologii jako kierunku studiów, które kończy w roku 1965. W roku 1967 rozpoczyna swą działalność jako pastor – zakończy ją w okresie tzw. Pokojowej Rewolucji, w roku 1989. W czasie nasilającej się fali obywatelskich protestów przeciwko władzom NRD, co miało miejsce w drugiej połowie października 1989 r. – kiedy protesty przybierają charakter masowy również w północnej części Wschodnich Niemiec, gdzie swą posługę pełni Joachim Gauck – pastor Gauck wygłasza 19 października w Rostocku kazanie poświęcone prorokowi Amosowi, w którym „zabójczej wyniosłości i bezkrytycyzmowi” (tötende Gerechtigkeit) przeciwstawia „sprawiedliwość niosącą ratunek” (rettende Gerechtigkeit). W tym okresie, kiedy przez Polskę i Węgry rzesze obywateli NRD uciekają do Niemiec Zachodnich, pastor Joachim Gauck opowiada się za pozostaniem: „Ci, którzy nas opuszczają – powiada – porzucili już wszelkie nadzieje”. Wydarzenia 1989 r. – prowadzące do obalenia muru berlińskiego – według Joachima Gaucka odcisnęły trwałe piętno na jego osobowości.
To jest moment, w którym zaczyna się nowy etap w biografii Joachima Gaucka. Zaangażowanie w sprawy innych ludzi, w sprawy wspólnoty – realizowane dotychczas w związku z pełnioną przezeń w owym czasie funkcją ewangelicko-luterańskiego pastora – przemieni się w działalność aktywisty i obrońcy praw obywatelskich. W ramach tej nowej formy działalności, w okresie Pokojowej Rewolucji (Friedliche Revolution) 1989 r., Joachim Gauck aktywnie uczestniczy we współtworzeniu i organizowaniu opozycyjnego w stosunku do rządzącej w Niemczech Wschodnich SED – powstałego we wrześniu tego roku ruchu Nowe Forum (Neues Forum) i zostaje wybrany na jego rzecznika. Później, razem z dwoma innymi ugrupowaniami, ruch, którego jest rzecznikiem, utworzy wspólną listę wyborczą: Związek 90 (Bündnis 90). Po zjednoczeniu Niemiec Joachimowi Gauckowi powierzony zostaje Urząd Pełnomocnika Federalnego do spraw Materiałów Państwowej Służby Bezpieczeństwa NRD (Bundesbeauftragte für die Unterlagen des Staatssicherheitsdienstes der ehemaligen Deutschen Demokratischen Republik, BstU); będzie kierował pracami tego urzędu przez całą dekadę, do roku 2000. Po odejściu z urzędu Pełnomocnika aktywnie uczestniczy w życiu publicznym, zabierając bardzo często głos w publicznych dyskusjach. Od 2003 r. jest przewodniczącym stowarzyszenia Gegen Vergessen – Für Demokratie (Przeciwko Niepamięci – Na rzecz Demokracji) – organizacji promującej różnorodność, tolerancję, zachowania demokratyczne, sprzeciwiającej się rasizmowi, uprzedzeniom i ekstremizmowi; działalność tego stowarzyszenia w znacznej mierze koncentruje się na nieprawości i mechanizmach funkcjonowania dyktatury nazistowskiej i komunistycznej na ziemiach niemieckich; jej działalność finansowana jest przez Rząd Niemiec. W latach 2001–2004 Joachim Gauck zasiada również w zarządzie Europejskiego Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii (obecnie Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej, ang. The European Union Agency for Fundamental Rights, FRA).
W roku 2010 po raz pierwszy została wysunięta kandydatura Joachima Gaucka na urząd Prezydenta Niemiec (ostatecznie wybrany został wówczas Christian Wulff, który przed upływem kadencji musiał zrezygnować z pełnienia swojego urzędu). W roku 2012 kandydaturę Joachima Gaucka na urząd Prezydenta Niemiec poparły niemal wszystkie partie reprezentowane w Bundestagu (wyjątkiem była jedynie partia Die Linke, która jako swego własnego kandydata na urząd Prezydenta Niemiec wysunęła zasłużoną w ściganiu zbrodniarzy hitlerowskich Beate Klarsfeld).
W latach 2012–2016, sprawując urząd Prezydenta Niemiec, Joachim Gauck był z wizytami w Polsce co najmniej dwa razy w roku (w 2016 r. przyjechał do Polski trzykrotnie).
Dla społeczności Uniwersytetu Łódzkiego pamiętna była w szczególności jego wizyta w Uczelni, która miała miejsce już po wysunięciu jego kandydatury na urząd Prezydenta, a na dwa tygodnie przed zaprzysiężeniem oraz wygłoszony przezeń wówczas wykład. Społeczność Uniwersytetu Łódzkiego i liczne grono osób spoza Uczelni mogło osobiście usłyszeć, jakich wartości – istotnych dla życia naukowego, społecznego i politycznego – obrońcą i rzecznikiem jest Joachim Gauck.
W swoich wystąpieniach, w których akcentuje znaczenie wolności jako jednego z fundamentalnych praw obywatela i praw człowieka, Joachim Gauck bardzo często przywołuje przykład Polski i Polaków jako rzeczników i obrońców wolności, którzy za sprawą posierpniowej „Solidarności” przyczynili się do obalenia muru berlińskiego i do jednoczenia się Europy.
Joachim Gauck otrzymał doktorat honorowy m.in. takich uczelni, jak:
1999 – Wydział Teologiczny Uniwersytetu w Rostocku,
2001 – Wydział Filozoficzny Uniwersytetu w Jenie,
2005 – Wydział Filozofii i Nauk Społecznych Uniwersytetu w Augsburgu,
2015 – National University of Ireland in Galway,
2015 – Hebrajski Uniwersytet w Jeruzalem,
2017 – Sorbonne,
2017 – Académie française,
2017 – Uniwersytet w Maastricht,
2017 – Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Monastyrze (Münster).
Został uhonorowany ponad trzydziestoma odznaczeniami, nagrodami i wyróżnieniami, w tym:
1991 – Theodor-Heuss-Medaille (w osobie Joachima Gaucka uhonorowano „Uczestników pokojowych demonstracji z jesieni 1989 r. w ówczesnej Niemieckiej Republice Demokratycznej”),
1996 – Hermann-Ehlers-Preis,
1997 – Hannah-Arendt-Preis,
1999 – Imre-Nagy-Gedenkplakette (Budapeszt),
2000 – Dolf-Sternberger-Preis,
2000 – Wartburgpreis (Eisenach),
2000 – Cicero-Rednerpreis (nagroda przyznana w kategorii: polityka – za przyczynianie się do podnoszenia kultury słowa i oracji),
2001 – Erich-Kästner-Preis,
2002 – Wittenberg Award – nagroda przyznawana przez waszyngtoński „The Luther Institut”,
2005 – Heinz Herbert Karry-Preis (Frankfurt nad Menem),
2008 – Thomas-Dehler-Preis (Monachium),
2010 – Geschwister-Scholl-Preis (Monachium, za książkę: Winter im Sommer – Frühling im Herbst),
2014 – Leo-Baeck-Medaille,
2017 – Ewald-von-Kleist-Preis,
2017 – Dr.-Leopold-Lucas-Preis,
2017 – Ukraiński Order Wolności,
2018 – Międzynarodowa Nagroda Fundacji Friedrich-August-von-Hayek- -Stiftung,
2018 – Reinhard-Mohn-Preis,
2018 – Carlo-Schmid-Preis.
Oprac. dr hab. Andrzej Maciej Kaniowski, prof. UŁ Fot. J. Denzel, S. Kugler