Odkrycie podczas remontu mostu
Ogromne nagromadzenie fragmentów nagrobków, wykorzystanych w czasie okupacji hitlerowskiej do budowy drogi i mostu ulicy Cegielnianej na północnym przedmieściu Bełchatowa, odkryli robotnicy podczas remontu mostu w 2019 roku. Zgromadzili je w jednym miejscu i natychmiast dali znać konserwatorowi zabytków. O znalezisku dowiedziała się również Gmina Żydowska. Naukowców UŁ poinformowało o nim Towarzystwo Przyjaciół Bełchatowa i służby konserwatorskie.
Dr Irmina Gadowska w trakcie prac inwentaryzacyjnych po przewiezieniu macew na cmentarz przy ul. Brackiej w Łodzi.
Było to łącznie 1125 fragmentów macew - większych - z inskrypcjami, a także ze złotymi i kolorowymi wypełnieniami liter, oraz tzw. gruzu bez jakichkolwiek napisów i ornamentów. Pochodziły z założonego w XIX wieku cmentarza na południowych krańcach Bełchatowa. Fragmenty stanowiące wartość historyczną załadowane przez robotników na 38 palet przewieźliśmy do Łodzi, na cmentarz żydowski przy ul. Brackiej, gdzie były poddawane inwentaryzacji. Kilka macew udało się zrekonstruować
– opowiada dr Adam Sitarek.
Odnalezieni potomkowie pochowanych na bełchatowskim cmentarzu
Naukowcy nawiązali też kontakt z potomkami zidentyfikowanych w ten sposób Żydów, grzebanych od XIX wieku na cmentarzu w Bełchatowie. Nie obyło się bez wzruszeń - ludzie ci, dzięki projektowi naukowców UŁ, po 80 latach od zagłady społeczności żydowskiej w Bełchatowie odnaleźli nagrobki swoich bliskich. Dzięki tym kontaktom udało się też pozyskać cenne archiwalne zdjęcia żydowskich mieszkańców Bełchatowa.
Rodzina Zylberszaców przy nagrobku Cyrel Rywki Zylberszac (Wajs), 1917 r. (dzięki uprzejmości Scotta Browna).
W renowacji i dokumentacji fragmentów macew przy domu pogrzebowym na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Brackiej w Łodzi brali udział studenci dr Irminy Gadowskiej, historyka sztuki z Katedry Historii Malarstwa i Rzeźby Wydziału Filozoficzno-Historycznego UŁ w ramach praktyk od maja do września 2022 roku. Prace były współfinansowane z grantu Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce.
Powstanie monografia cmentarza żydowskiego w Bełchatowie
Zwieńczeniem projektu „Inwentaryzacja macew dawnego cmentarza żydowskiego w Bełchatowie”, prowadzonego przez historyków UŁ, będzie monografia obejmująca dzieje bełchatowskiego cmentarza i raport z inwentaryzacji odnalezionych macew z tej nekropolii. Do końca roku materiały do książki mają być złożone przez historyków w Wydawnictwie Uniwersytetu Łódzkiego. Planuje się też stworzenie z ocalonych fragmentów i zrekonstruowanych macew lapidarium w pobliżu kamienia-pomnika upamiętniającego bełchatowskich Żydów.
Pamiątkowy obelisk w miejscu dawnego cmentarza żydowskiego w Bełchatowie. To tu planuje się stworzenie lapidarium.
Inwentaryzacja w Bełchatowie to pierwszy projekt naukowy realizowany tak profesjonalnie i kompleksowo na terenie województwa łódzkiego. Dr Adam Sitarek zapowiada objęcie podobnymi działaniami pamiątek pożydowskich w innych miastach okolic Łodzi – m.in. w Kutnie, gdzie w prywatnym magazynie na inwentaryzacje czekają szczątki macew w tamtejszego cmentarza żydowskiego, oraz w Widawie, Ozorkowie i Brzezinach.
Ziemie wokół Łodzi kryją bardzo wiele takich pamiątek – w opętańczym dziele niszczenia narodu żydowskiego i pamięci po nim, macewami brukowano ulice, place, rynki. Zaledwie kilka lat temu macewy wydobyto podczas remontu mostu w Brzezinach, według lokalnych przekazów po dziś dzień żydowskie nagrobki pełnią rolę dwóch schodów prowadzących do komisariatu w Wolborzu...
Fragmenty macew przygotowane do opisu.
Materiał: dr Adam Sitarek, Centrum Badań Żydowskich UŁ
Tekst: Marcin Kowalczyk, Centrum Komunikacji i PR UŁ
Zdjęcia: Ewa Pirucka, dr Adam Sitarek, zbiory Stowarzyszenia Archiwum Badań Żydowskich i dzięki uprzejmości Scotta Browna